معرفی رشته ­ی مهندسی پزشکی گرایش توانبخشی

نویسنده متن "سرکار خانم فاطمه فرجی" دارای مدرک کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی توانبخشی

با پیشرفت روز افزون علم، انسان همواره به فکر ایجاد راه­هایی برای تأمین کمبودها و بهبود سلامت جسمی و روانی خود بوده است؛ مهندسی پزشکی یکی از رشته‌هایی است که با توجه به پیشرفت علم مهندسی و پزشکی، در سالیان اخیر مورد توجه افراد زیادی قرار گرفته است. رشته­ی مهندسی پزشکی با استفاده از نرم افزارها و سخت افزارها به تشخیص و درمان بیماری‌ها می‌پردازد؛ بنابراین اگر فردی به کاربرد علم مهندسی در سلامت علاقه دارد، مهندسی پزشکی بهترین انتخاب برای او محسوب می‌شود. یکی از گرایش­های رشته­ی مهندسی پزشکی در مقطع کارشناسی ارشد، مهندسی توانبخشی میباشد. بسیاری از افراد جامعه در معرض خطر ناتوانایی­های جسمی ناشی از کهولت سن (که براساس پیش بینی­ها نسبت افراد بالای 65 سال در سال 2050 به بیش از 2 میلیارد نفر (%22 جمعیت جهان) خواهد رسید)، بکارگیری پاسچرهای نامناسب در مشاغل مختلف (ایجاد اختلالات اسکلتی ـ عضلانی)، عادتهای نامناسب کاری (آن هم به صورت تکراری و به مدت طولانی و همچنین حرکات مکرر)، بروز تصادفات (ضایعات نخاعی یا قطع عضو)، آسیب­هایی از قبیل جراحت­های وارده به قسمت مرکزی یا جانبی سیستم عصبی که منجر به از کار افتادگی و فلج شدن (ناتوانی در حرکت ارادی یک عضله یا گروهی از عضلات) میشود، سکته، ضربات مغزی، اتفاقات ناگوار در ورزش یا حوادث شغلی، جراحی­های ارتوپدی، و غیره هستند؛ موارد بالا، تنها قسمتی از اهمیت و ضرورت وجود رشته­ی مهندسی پزشکی توانبخشی را نشان میدهد. توانبخشی، از کلمه توانا ساختن در انگلیسی می­آید (در دیکشنری وبستر). توانبخشی، در لغت به معنی افزایش قابلیت‌های حسی و حرکتی است. در واژه شناسی ارتباط بین توانبخشی و ورزش بسیار ارزشمند است. خدمات توانبخشی نه تنها برای اشخاص ناتوان، بلکه برای افراد سالم نیز مورد استفاده قرار می­گیرد. لذا مفهوم ورزش و توانبخشی واقعاً مشابه یکدیگر است. توانبخشی به عنوان سومین سطح ارائه خدمات سلامت نقش بسیار مهمی دارد، و به افراد کمک میکند تا بالاترین سطح عملکرد، استقلال، مشارکت و کیفیت زندگی خود را به دست آورند. به عنوان نمونه میتوان به دستاوردهای جدید بشر در ابداع تکنیک‌های توانبخشی مؤثر برای درمان ضایعات و افزایش قابلیت‌های سیستم عصبی ـ عضلانی اشاره کرد. این تکنیک‌ها قابلیت‌های حسی و حرکتی معلولین را افزایش می‌دهد، و همچنین در تسریع درمان به افراد عادی جامعه که دچار ضایعات و بیماری‌های حاد یا مزمن سیستم عصبی ـ عضلانی (مانند کمر درد و یا گرفتگی یا کوتاهی عضلات) هستند، کمک می کند. سیستم عصبی ـ عضلانی ـ اسکلتی، بدن انسان بنا به دلایل و عوامل مختلف درونی یا بیرونی دچار اختلال در عملکرد و بیماری می‌شود. بسیاری از این مشکلات نیاز به اقدامات و درمان­های توانبخشی دارند. در علوم توانبخشی مکانیزم­های درمانی به کمک علوم و تکنولوژی مهندسی برای بهبود و توانمندسازی انسان توسعه یافته است. متخصصان توانبخشی به کمک مهندسان توانبخشی و با استفاده از روش­های فیزیکی و مکانیکی و همچنین با بهره‌گیری از دستگاه­ها، تجهیزات و ابزارهای مناسب به توانمندسازی سیستم­های حسی و عضلانی مددجو می‌پردازند. توانبخشی با به خدمت گرفتن روش­ها و ابزارها به ایجاد شرایط دستیابی به سلامتی و بدست آوردن توانایی‌های عصبی ـ عضلانی ـ اسکلتی مختل شده، کمک می نماید. از دیدگاه توانبخشی ابتدا با استفاده از آزمونهای پایه و با استفاده از تجهیزات اندازه‌گیری، مشکلات و بیماریهای سیستم عصبی ـ عضلانی ـ اسکلتی انسان بررسی و ارزیابی (ارزیابی سطح عملکرد و اختلال فرد دارای ناتوانی) می‌شوند. سپس مکانیزم­ها و ابزارهای مورد نیاز برای تدوین برنامه درمانی توانبخشی کارآمد را برای مددجو (سازماندهی و تجزیه و تحلیل اطلاعات ارزیابی شده) پیشنهاد میگردند. برمبنای نیازها و محدودیت­های بیمار روش درمانی بهینه (تعیین اهداف کوتاه مدت و بلندمدت) انتخاب و با استفاده از این ابزارها و مکانیزم­ها برای هر یک از مشکلات و معضلاتی که مددجو با آنها درگیر است، روش­ها و تکنیک­های درمانی توانبخشی (تدارک و اجرای فرآیند درمانی و بازتوانی مناسب جهت پاسخگویی به اهداف) ارائه میگردد. امروزه بخش قابل توجهی از تحقیقات در حوزه مهندسی توانبخشی بر بهینه‌سازی روش­ها و تکنیک­های درمانی و طراحی و ساخت ابزارهای ارزیابی و وسایل کمکی استوار است.

مهندسی توانبخشی: مهندسی توانبخشی به معنی کاربرد علوم و تکنولوژی مهندسی در توانبخشی است. در مهندسی توانبخشی، تکنولوژی برای جایگزین کردن یا تقویت یک عمل فیزیکی که دچار اختلال شده یا از بین رفته است، به کار گرفته می‌شود. مهندسی توانبخشی، شامل طراحی، ساخت و راه‌اندازی دستگاه‌هایی می‌باشد که به افراد در غلبه بر محدودیتها و معلولیت‌ها کمک می‌کنند. به عبارت دیگر مهندسی توانبخشی کاربرد دستاوردهای بشر در زمینه‌ها و شاخه‌های متنوع علوم، فناوری و مهندسی در توانمندسازی و بهبود کیفیت زندگی برای افرادی است که محدودیت حسی و حرکتی حتی در سطوح نزدیک به سلامت دارند. در این حوزه طیف وسیعی از افراد جامعه مورد توجه واقع می‌شوند. روش‌ها و فناوری‌هایی که در حوزه علوم مهندسی به دست آمده، برای افزایش سطح خدمات توانبخشی گسترش یافته است. طراحی، ساخت و راه اندازی دستگاه‌هایی که به افراد در غلبه بر عوارض ناتوانایی‌ها و معلولیت‌های موقت، دائمی یا افزایش قابلیت‌ها و توانمندی‌های خود کمک می‌کنند، مجموعه­اي از خدمات و اقدامات هماهنگ پزشکی، آموزشی، حرفه­اي و اجتماعی است که براي بازتوانی افراد معلول و ارتقاي سطح کارایی او در بالاترین حد ممکن به منظور دستیابی به یک زندگی مستقل در جامعه، بخشی از حوزه مهندسی توانبخشی شامل می شود. مهندس توانبخشی یک عضو مؤثر در تیم توانبخشی است. برای روشن‌تر شدن نقش یک مهندس توانبخشی باید جایگاه مهندس توانبخشی و سایر اعضای در تیم توانبخشی به خوبی مشخص شده باشد. یک تیم توانبخشی هنگامی شکل می‌گیرد که یک مددجو برای اولین بار به کلینیک توانبخشی مراجعه می‌کند. در کلینیک ابتدا یک نفر سرپرست برای ارزیابی وضعیت مددجو و طراحی و مدیریت برنامه توانبخشی برای آن شخص انتخاب می‌شود. سرپرست متناسب با نوع درخواست، سوابق بیماری‌ها و مشکلات پیشین و وضعیت فیزیکی آن شخص، آزمایشات و ارزیابی‌هایی از آن شخص به عمل می‌آورد. سرپرست پس از تکمیل فرآیند تشخیص، متناسب با نیاز آن شخص به خدمات توانبخشی، یک برنامه توانبخشی برای آن شخص طراحی می‌کند. هر قسمت از این برنامه به متخصصان و تجهیزات خاصی نیاز دارد. هر یک از متخصصان توانبخشی برای ارائه خدمات خاصی تعلیم دیده‌اند و در اجرای برنامه توانبخشی ملاحظات خاص مورد نظر خود را با اعضای تیم تبادل می‌نمایند. برخی تجهیزات توانبخشی متناسب با هر مددجو باید طراحی و ساخته شود. طراحی و ساخت این دستگاه‌ها به سفارش سرپرست تیم توانبخشی و بر عهده متخصص مهندسی توانبخشی قرار دارد. مهندس توانبخشی باید وسایل و دستگاه‌های مورد نیاز را به گونه‌ای طراحی و تولید کند که هم حداکثر استفاده مفید از قابلیت‌های جسمی، حسی و حرکتی موجود مددجو شده باشد و هم کارآیی وسیله درمانی ساخته شده در روند درمان مددجو افزایش یابد. در تیم توانبخشی، مهندس توانبخشی زمینه‌های مختلف مهندسی و توانبخشی را به گونه‌ای به کار می‌گیرد تا افرادی که دچار معلولیت هستند و همینطور افراد با مشکلات و ناتوانی­های حاد یا مزمن در سیستم عصبی ـ عضلانی ـ اسکلتی (سالمندان و ...) و حتی افراد سالم (برای تقویت و بهبود عملکرد و کارایی کل بدن)، متناسب با میزان معلولیت و محدودیت­ها، امکان استفاده از قابلیت‌های جایگزین، ابزار و تجهیزات مناسب برای درمان و برای انجام فعالیت‌های روزانه خود را داشته باشند. اعضای تیم توانبخشی برای هر مددجو و متناسب با نیاز همان شخص تعیین میشود و نمیتوان تخصص‌های ثابتی را جزء تیم دانست. یک کلینیک توانبخشی تخصص‌های متعددی دارد که شامل: 1) رفاه اجتماعی (زمینه کاری: روان)، 2) مددکاری (زمینه کاری: روان)، 3) توانبخشی روان (روانشناسی و روانپزشکی)(زمینه کاری: روان)، 4) فیزیوتراپی (زمینه کاری: جسم و روان)، 5) کاردرمانی (جسمی، حسی، حرکتی و روان)(زمینه کاری: جسم و روان)، 6) ارتز و پروتز (نصب اندام‌های مصنوعی و طراحی و ساخت بریس‌ها و ارتزها)(زمینه کاری: جسم و روان)، 7) مهندسی توانبخشی (طراحی و ساخت دستگاه‌ها و تجهیزات توانبخشی)(زمینه کاری: جسم و روان)، 8) توانبخشی شنوایی (شنوایی سنجی، شنوایی شناسی و درمان توانبخشی شنوایی)(زمینه کاری: جسم و روان)، 9) توانبخشی بینایی (بینایی سنجی، بینایی شناسی و درمان توانبخشی بینایی)(زمینه کاری: جسم و روان).

وظایف مهندسان توانبخشی در جامعه: حوزه فعالیت گسترده مهندسان توانبخشی، طیف وسیعی از وظایف را برای آنها ایجاد کرده است. چهار محور عمده از این وظایف در زیر بیان شده است: 1) راهبردهایی برای کمک به افراد در غلبه بر محدودیت­ها، تدبیر نمایند. 2) دستاوردهای علمی و فنی را برای به حداقل رساندن محدودیت‌های حسی و حرکتی افراد معلول به کار گیرند. 3) طراحی و ساخت دستگاه‌های کمکی برای انجام کار مورد نظر، متکی بر سیستم‌های حساس آسیب‌ناپذیر یا آسیب‌پذیر جزئی باشند. 4) دانش وسیعی در زمینه بدن انسان برای سنجش محدودیت‌ها و نیازهای مددجو در اختیار داشته باشند تا بتوانند تکنیک­ها و دستگاه­های مناسب برای غلبه آن نقص­ها پیشنهاد نمایند.

کاربردهای مهندسی توانبخشی: امروزه مهندسی توانبخشی کاربردهای متعددی یافته است که به طور عمده بر مبنای طراحی، بهینه‌سازی و توسعه تکنولوژی برای ارائه خدمات بهتر توانبخشی استوار است. برخی از این کاربردها شامل موارد زیر است: طراحی مراکز زندگی مستقل که به معلولان جسمی یا ذهنی اجازه می‌دهد با استفاده از سرویس‌های کمکی، زندگی مستقلی داشته باشند. // ایجاد و راه اندازی سیستم‌های ارتباطی تکمیلی که توانایی ارتباط را برای افراد ناتوان فراهم می‌سازد. // طراحی وسایلی که به بهبود کیفیت زندگی و سلامت مددجو کمک کند. // طراحی بهینه و کاربردی صندلی ویلچر و سایر وسایل توانبخشی بر اساس اصول مهندسی // استفاده از اصلاح فضای کاری برای ایجاد محیطی که افراد معلول بتوانند در جریان کار شرکت کنند // اصلاح تجهیزاتی مانند چرخ فرمان، پدال گاز، یا پدال ترمز بطوریکه فرد معلول بتواند بطور مستقل وسیله نقلیه موتوری را براند // طراحی رباتهایی که به معلولین، سالمندان و بیماران در انجام فعالیتهای روزمره کمک نماید // طراحی تجهیزات کمک شنوایی، کمک بینایی، کمک گویایی و کمک بساوایی (حس لامسه)

افرادی که تحت خدمات توانبخشی قرار می گیرند: این خدمات برای افرادی که دچار معلولیت­های مادرزادی، معلولیت­های تکاملی، عقب ماندگی ذهنی، اختلالات فیزیکی و شناختی، افراد دچار مشکلات و ضعف در سیستم عصبی ـ عضلانی ـ اسکلتی، افرادی که دچار سکته و ضایعات مغزی تروماتیک می‌باشند و یا بر اثر سانحه دچار معلولیت شده اند، افراد سالمند، کودکان، جانبازان جنگ و حتی افراد سالم (برای اصلاح، تقویت و بهبود) قابل استفاده است. خدمات توانبخشی به کارفرمایان نیز در رابطه با جلوگیری از آسیب­های تکراری و تغییر و اصلاح محل کار برای ایجاد انطباق معقول با ناتوانی‌های مددجو کمک می‌کند و علاوه بر این می‌تواند در آموزش تکنولوژی قابل انطباق برای مددجویان، کارفرمایان و افرادی که در حرفه توانبخشی فعالیت می‌کنند، سودمند باشد. زمینه‌های کاری مهندسی توانبخشی در جامعه بسیار گسترده و متنوع است؛ که برخی از آنها شامل: 1) دسترسی معلولان به کامپیوتر و امکانات آن(زمینه فعالیت کاری: کاربر رایانه)، 2) ارتباط انسان با ابزار و ارگونومی(زمینه فعالیت کاری: کارکنان اداری و صنعتی)، 3) تطابق با شرایط محیط(زمینه فعالیت کاری: طراحی محیط)، 4) ارتباط انسان و محیط(زمینه فعالیت کاری: طراحی ابزار)، 5) تجهیزات و وسایل کمک معلولیتها(زمینه فعالیت کاری: وسایل کمکی)، 6) اندامهای مصنوعی(زمینه فعالیت کاری: وسایل کمکی)، 7) واحدهای کنترل محیطی(زمینه فعالیت کاری: طراحی محیط).

محورهای اصلی در حوزه­ی علوم توانبخشی: محورهای اصلی در حوزه­ی علوم توانبخشی شامل روش­هایی برای کاهش دردهای سیستم عصبی و عضلانی و افزایش قدرت، تحمل و قابلیت عضلات، رفع گرفتگی عضلات، افزایش دامنه حرکتی مفاصل (رفع گفتگی لیگامانی، چسبندگی بافتها و کپسول مفصلی)، افزایش قابلیت­های حسی از جمله: حس سطحی ـ پیکری، حس عمقی (دوک عضلانی، دستگاه تاندونی گلژی، گیرنده‌های مفصلی، حس تعادل (مایع داخل حلزون گوش میانی)، ایجاد هماهنگی حرکات. همچنین در حوزه علوم توانبخشی مباحث کاردرمانی و موتورکنترل، توانبخشی تعادل ایستا و پویا، بهبود زخم، ترمیم و استحکام بخشی استخوان، بهبود جریان خون و عملکرد سیستم قلب و عروق، بهبود عملکرد و قابلیت ریه‌ها و مجاری تنفسی، اختلالات، عوارض و بیماریهای عصبی ـ عضلانی ـ اسکلتی (آرتروز، سندروم دان، سندرم تونل کارپال (CTS)، مولتیپل اسکلروزیس (MS)، ضایعات نخاعی، فلج مغزی (Cerebral palsy)، سکته مغزی ( CVA یا Stroke)، دیابت، کنترل سرطان، پارکینسون، هانتینگتون (تجزیه و تحلیل رفتن سلول­های عصبی در مغز)(HD)، صدمات ورزشی، سوختگی، سالمندی، بارداری و ...) نقش قابل توجهی دارند. حواس بینایی، شنوایی و گویایی انسان نیز موضوع سه گرایش عمده دیگر در حوزه علوم توانبخشی و مهندسی توانبخشی می‌باشند.