نگاهی به تاریخچه ساخت بیمارستان (جهان و ایران)

نویسنده متن "جناب آقای سهیل رحمانی" دارای مدرک کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی بیمارستان آراد تهران، مدیرعامل تعاونی انجمن صنفی متخصصین تجهیزات پزشکی، رییس کمیسیون صنایع پزشکی خانه صمت جوانان ایران، رییس کمیسیون فنی مهندسی مجمع سمن جوانان استان تهران

هشدار نسبت به فرسودگی مراکز درمانی و نیاز به ساخت مراکز درمانی بروز: حرفه ی پزشکی بر خلاف بیمارستان ها تاریخچه ی طولانی دارد، مراکز درمانی که جهت درمان و آموزش پزشکی و تحقیقات علمی تاریخچه چندانی ندارند تا قبل از ظهور مسيح در دنياي غرب، محلي که بتوان آن را بيمارستان ناميد، وجود نداشت و تا قرن پنجم ميلادي مراقبت از بيماران و معلولان، خصوصي انجام مي شد، حتی در مفهوم کلمه ی بیمارستان تفاوت بسیار وجود دارد، تا شروع قرن بیستم در اکثر نقاط بیمارستان مرکز خیریه بوده است، محلی برای حمایت از فقرا یا سالمندان و یا معلولان و یا آوارگان بوده است به عنوان مثال در فرانسه بیمارستان‌ها را «مهمانخانه خدا » می‌نامیدند و در زبان انگلیسی hospital و بعدها در فرانسه hopital از مهمان ‌نوازی گرفته شده است . در قرون وسطی اولین بیمارستان یا پناهگاه مخصوص بیماران روانی در دنیا توسط مسلمانان تأسیس گردید که در آن به مراقبت و درمان بیماران روانی با روش‌های خاص خود می‌پرداختند. در اروپا اولین بیمارستان روانی در سال ۱۴۰۹ میلادی در شهر والنسیا در اسپانیا تأسیس شد.

اما در زبان شیرین فارسی: «بیمارستان» یک واژهٔ فارسی است که در دوران ساسانیان و پس از آن در جهان اسلام برای «محلِ نگهداری بیماران» به کار می‌رفته‌ است. در لغت، بیمارستان از واژهٔ پهلوی «بیمار یا وِمار» و پسوند مکانِ «ستان» تشکیل شده‌است که به معنای «محل بیمار» است. این واژه در معنای نخستین خودش در دنیای قبل از اسلام در مورد دانشگاه جندی شاپور استفاده می‌شده ‌است. سپس واژه بیمارستان در مورد محل نگهداری بیماران در تمامی سرزمین‌های اسلامی به کار گرفته شد. برخلاف غرب پيش از اسلام در دوران شکوه مسلمانان و شکوفايي علم، بيمارستانهاي متعددي در ايران و اطراف آن عموما به همت ايرانيان بناشده و ثمره آن به جهان پزشکي آن دوران رسيده است. بيمارستان جندي شاپور، بيمارستان ري، بيمارستان نيشابور، بيمارستان عضدي و بيمارستان معزالدوله ديلمي ازجمله اين بيمارستانها بودند. اما ساخت اولين بيمارستان به سبک غربي به دوره قاجاريه برمي گردد. در قرن پنجم ناصرخسرو در هنگام دیدار از شهر بیت‌المقدس می‌نویسد «و بیت‌المقدس را بیمارستانی نیک است و وقف بسیار دارد و خلق بسیار را دارو و شربت دهند و طبیبان باشند که از وقف، مرسوم ستانند» در ایران بیمارستان به سبک بیمارستان‌های کشورهای اروپا، در زمان ناصرالدین شاه قاجار آغاز شد. در سال ۱۲۵۰، ناصرالدين شاه دستور ساخت يک بيمارستان را صادر کرد. او در يکي از سفرهايش به کشورهاي غربي، بيمارستانهاي غربيان را ديده بود. ناصرالدين شاه پس از بازگشت به تهران تصميم گرفت تا بيمارستاني در تهران داير کند. لذا ناظم الاطباء، پزشک مخصوص خود را مامور تاسيس اولين بيمارستان تهران کرد و به اين ترتيب اولين بيمارستان با سبک و سياق فرنگ در تهران و ايران، در ميدان حسن آباد و در محلهاي به نام هشت گنبد در سال ۱۲۵۱ به رياست مرحوم ناظم الاطباء تاسيس شد. اين بيمارستان تا سالها به نام «مريضخانه دولتي» ناميده ميشد. مريضخانه دولتي در سال ۱۳۱۹ به پاس زحمات پدر طب ايران به بيمارستان سينا تغيير نام داد. لازم به ذکر می باشد گزارش دکتر نلیگان در سال ۱۲۹۸ در این بیمارستان مشغول به کار شد رو بخونید : در سال ۱۲۹۸، اداره بیمارستان مذکور به عهده چند پزشک انگلیسی واگذار شد، که یکی از آنها به نام «نلیگان» بیمارستان را در گزارشی از نظر ساختمانی کهنه، غیرمناسب و بدون جریان هوای کافی، بدون روشنایی کافی و با وضع بهداشتی بسیار بد توصیف می‌نماید. او از عدم وجود وسایل کافی، عدم جداسازی بخش‌های مختلف، عدم وجود رختشویخانه، خرابی حمام، نبود محل نگهداری اجساد و ... گلایه می‌کند. همچنین او معتقد است پرستاران این بیمارستان نه تنها آموزشی ندیده‌اند، بلکه در وضعی هم نیستند که بشود این کار را انجام داد و تازه بیمارستان مقروض هم هست. امروزه بیمارستان در نظام حرفه‌ای، مرکز سازمان یافته‌ای است که دیگر فقط محل اقامت نیست بلکه محل مراقبت است و در آن گروه های شغلی متفاوتی از جمله گروه شغلی پزشکی، کار می‌نمایند. 

بیمارستان‌ها امروزه دارای تنوع زیادی در عرصه خدمات بهداشت و درمان می‌باشند و شامل بیمارستان‌های عمومی، بیمارستان بیماری‌های مزمن، بیمارستان بیماری‌های روانی، بیمارستان بیماری‌های واگیر، بیمارستان‌های زنان و زایمان و ... می‌باشند. 

با توجه به سرمايه گذاري عظيمی که در بخش تجهيزات و ملزومات پزشکي هر بيمارستان صورت می گیرد، اهميت وجود يك سيستم دقيق جهت نگهداشت اصولی و برنامه ريزي دقيق در اين خصوص مي تواند علاوه بر كاهش هزينه ها، عمر مفيد سيستم را نيز افزايش دهد. تجربه نشان مي دهد به دليل عدم دقت و توجه به نگهداري صحيح و عدم تعميرات به موقع سيستم، دستگاه ها قبل از اينكه از طريق اتمام عمر مفيد شان از بين بروند مستهلك شده و از رده خارج مي شوند و هزينه هاي سنگيني كه براي جايگزيني زودرس آنها صرف خواهد شد.

 پيشرفت هاي روزافزون دانش و تکنولوژي پزشکي، تغيير شيوه زندگي و ساختار فرهنگي و اجتماعي، تغيير الگوي بيماري ها، نيازهاي پزشکي مردم و رشد شتابان جمعيت سبب شده است ارايه خدمات مذکور با مشکلات و موانع جديدي روبرو شود، که حل اين مشکلات با کمک گرفتن اصول علم مديريت امکانپذير است. ضرورت رعايت اصل بهره وري در استفاده از منابع و امکانات موجود در دستيابي به اهداف سازماني و تلاش در جهت افزايش آنها، بر کسي پوشيده نيست. اما موضوع بهره وري از منابع کم و ارزيابي دقيق آن براي استفاده مطلوب از منابع، در راستاي تامين، حفظ و ارتقاي سلامت انسان ها در بخش سلامت اهميت دوچندان مي يابد. زندگي و سلامت افراد بسياري، در دستان نظام هاي بهداشت و درمان (سلامت) قرار دارد. از زايمان بي خطر يک نوزاد سالم گرفته تا مراقبت همراه بااحترام از يک فرد سالمند، بخش بهداشت و درمان مسئوليتي حياتي و مداوم نسبت به افراد در کل دوره زندگيشان دارد. در بخش سلامت، بيمارستان، به عنوان يکي از نهادهاي مهم ارائه دهنده خدمات بهداشتي درماني و آموزشي کشور به شمار مي رود که با تسهيلات خاص خود در بازگشت سلامت جسماني و رواني افراد بيمار جامعه، آموزش نيروهاي متخصص بخش بهداشت درمان، پژوهش هاي پزشکي و نهايتا ارتقاي سطح سلامت جامعه نقش اساسي ايفا مي کند. از سوي ديگر براساس مطالعه وسيع بانک جهاني، بين ۵۰ تا ۸۰ درصد منابع بخش سلامت در کشورهاي در حال توسعه، به بيمارستان ها اختصاص دارد. بنابراين استفاده بهينه و صحيح از منابع آنها بايستي کانون توجه مديران و مسئولان بيمارستاني قرار گيرد. استانداردسازي ساخت و سازهاي بيمارستاني و دارابودن برنامه مدون منطبق با استانداردهاي جهاني از اهميت خاصی برخوردار است. اين مشکل همچنين در حوزه نگهداشت اين سازه ها به چشم مي خورد. به طور کلي در طراحي، ساخت، نگهداشت و بهره برداري بيمارستانها در کشور، وزارت بهداشت به عنوان سياستگذار بايد داراي استراتژي قابل قبول در اين عرصه باشد.

بسياري از بيمارستانها از نظر مقاومسازي داراي ضعف هستند. بايد برنامه هایی براي جلوگيري از فرسودگي سريع بيمارستانها در پيش گرفته شود. تعداد زيادي از بيمارستانهايي که در چند سال اخير ساخته شده به سبک و سياق بيمارستانهايي بوده که حدود ۳۰ تا ۴۰ سال پيش ساخته شده است. درحاليکه در دنيا معماري پايدار و نحوه استفاده حداکثري از انرژي از بحثهاي مهم در اين نوع ساخت و سازها است. برخي بيمارستانها در اروپا اصلا به شبکه برق شهري متصل نيستند و انرژي مصرفيشان را خود توليد مي کنند. اکثر بيمارستانها در ايران با شيوه غیر علمی و بدون بررسی ساخته مي شود. با استدلال کاهش هزينه، يک بيمارستان در شهرهاي مختلف کپي مي شود درحاليکه اين برخلاف شيوه هاي علمي است. آب و هوا و شرايط جغرافيايي در نحوه طراحي و ساخت و نيز نوع مصالح بهکار رفته در بيمارستان تأثير دارد. بنابراين نميتوان بيمارستاني را که در بوشهر(جنوب کشور) ساخته ميشود عينا در نوشهر(شمال کشور) ساخت درحاليکه اين شيوه خيلي بکار گرفته مي شود. 

دوربودن از تکنولوژيهاي روز، عدم ريسک براي انجام و پياده سازي روشها و کارهاي جديد و کمبود خلاقيت در ساخت و سازها سبب شده است تعداد زيادي از بيمارستان ها شبیه بهم با هیچ پیشرفتی و ویژگی خاصی ساخته شوند. معماري بيمارستاني بايد متناسب با افرادي که در اين فضا در گردش هستند اعم از بيمار، همراهان بيمار و پرسنل بيمارستان ساخته شود چرا که افراد نامبرده از نظر روحي در وضعيت مناسبي نيستند و تحت تأثير فشار های روانی از بيماري و حتي شاهد مرگ هستند. به همين دليل اکثر بيمارستانهايي که در دنيا ساخته ميشود به نور، رنگ، مصالح، ترکيب رنگ و هارموني آنها با طراحي و فضاي داخلي بيمارستان اهميت زيادي داده مي شود چون براساس يافته هاي علمي و تحقيقات پزشکي ميتواند در فرايند درمان و کاهش مدت اقامت و تسريع در ترخيص بيمار از بيمارستان نقش بسيار مهمي ايفا کند. به عنوان مثال بخش ای کودکان ، با ایجاد بخشی که حس امنیت را برای کودکان ایجاد کند روند درمان را تسریع می بخشد، در بخشهاي ديگر نيز بايد در طراحي داخلي خلاقيت هايي بکار بريم که ذهن بيمار را از بيماريش منحرف کنيم چرا که با تأثير بر روحيه به درمان و بهبود کمک فراواني مي کند. در آخر در صورتی که پروسه مطالعه تحقیق مطالعه و بودجه بندی برنامه ریزی با قوانین سختگیرانه ای انجام شود، بیمارستان ها عمری حدود صد تا ۱۵۰ سال طبق پژوهش ها خواهند داشت، در کشور ما تقریبا عمر مفیدی کمتر از ۳۰ تا ۴۰ سال داشته و بعد از آن به علت عدم رسیدگی شروع به فرسودگی می کنند و راندمان تجهیزات با آفتی ۴۰ تا ۶۰ درصدی مواجه می شود، بسیاری ازاین مشکلات به علت عدم رعایت استاندارد ها می باشد و پروژه هایی که باید کمتر از سه سال تحویل شود به علت تغییرات در حین ساخت تا ۱۵سال هم به طول انجامیده است بسیار دیده شده به علت کاربردهای تبلیغاتی یک پروژه چندین مرتبه افتتاح گردیده بعد از افتتاح دوباره براي انجام کارهاي تعميراتي و برطرف کردن نقايص به مدت نامعلوم بسته مي شود. در حال حاضر درصد بالايي از بيمارستانهاي کشورفرسوده هستند که کمبود مديريت و استراتژي تعريف شده و علمي، براي طراحي، ساخت و نگهداشت، عامل اصلي آن به شمار مي رود.